ТУСГАЙ ХАМГААЛАЛТТАЙ ГАЗАР НУТГУУД

ТУСГАЙ ХАМГААЛАЛТТАЙ ГАЗАР НУТГУУД

Ховд аймаг нь газар нутгийнхаа 57%-ийг улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд аваад байна.

                       

ХӨХ СЭРХИЙН НУРУУНЫ ДАРХАН ЦААЗАТ ГАЗАР
///оргилох.индүүдэх.өмсгөлтэй

Монгол Алтайн нурууны хойд салбар уул Гурван Цаст уулаас зүүн урагшаа 50 гаруй км урт, 20 км өргөн үргэлжлэн тогтсон 65,920 га талбай бүхий нуруу юм. Аргаль, янгир, ирвэс, ёл, хойлог, тас, шонхор зэрэг Монгол Улсын улаан номонд орсон нэн ховор, ховор амьтад элбэгтэй, Монгол Алтайн нурууны байгалийн унаган төрх экологийн тэнцлийг хангах онцгой нөлөө бүхий нутаг учир 1977 онд дархан цаазат газраар баталгаажуулсан.

ГОВИЙН ИХ ДАРХАН ЦААЗАТ ГАЗРЫН «Б» ХЭСЭГ
///насных.зузаан.оньсого

1997 онд ЮНЕСКО-гийн шим мандлын нөөц газрын сүлжээнд бүртгэгдсэн. Тус газар нь хүний зохисгүй үйл ажиллагааны нөлөөнд бага өртөж унаган төрхөө хэвээр хадгалж үлдсэн говь цөлийн өвөрмөц экосистем бөгөөд амьтан, ургамлын зүйлийн бүрдлийн хувьд тив дэлхийн ач холбогдол бүхий онцгой газар нутагт тооцогдоно. Монгол оронд төдийгүй дэлхийд ховорт тооцогдох говийн хулан адуу, тахь, хар сүүлт, аргаль хонь, янгир ямаа зэрэг хөхтөн болоод жороо тоодог, гангар хун, хулан жороо зэрэг шувууд, махир хуруут геккон, замба гүрвэл, тэмээн сүүл могой зэрэг ховор амьтад орших энэ нутгийг 1976 онд дархан цаазат газар болгосон. Тахийг монгол адууны дээд өвөг гэж үздэг. Тахь адуу нь XIX зууны сүүлийн хагаст Зүүнгарын говьд Тэнгэр уулын ар хормой, бэлээс хойш Монгол Алтайн нурууны өвөр бэл, зүүнээ Аж богд, баруунаа Манас, Өрөнгө гол хүртэлх нутагт тархаж байжээ. 1970-аад оны үеэс тахь адуу устсан. Тахийг сэргээн нутагшуулах ажлыг 1992 оноос эхлэн Бижийн гол, Хонин усны говь, Тахийн ус, Гүн тамга, Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын нутаг зэрэг газарт хийж байна. Өнөөдрийн байдлаар Говийн их дархан цаазат газрын «Б» хэсэгт 300 гаруй тахь нутагшин амьдарч байна.

ХАР-УС НУУРЫН БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗАР
///тогтнол.томилогдохдоо.тоймыг

Монголын том нууруудын нэг Хар-Ус нуур нь 1153 хавтгай дөрвөлжин километр талбайтай, 72 километр урт, 26 километр өргөн, дундаа аралтай, урд захаараа хулс, шагшуургатай нуур юм. Зэгсний гахай, алтайн сугас болон монгол хадран загастай, цөлжүү хээр, заримдаг цөлийн нуур бөгөөд Хар нуур, Дөргөн нууруудыг оролцуулан 1997 онд 850272 га газрыг улсын тусгай хамгаалалтанд авсан. Хэдийгээр том талбайтай боловч маш гүехэн, хамгийн гүн нь 4.4 метр, дундаж гүн нь 2 метр байдаг. Хар-Ус нуурт том жижиг 10 гаруй арал байгаагаас хамгийн том нь 30 орчим километр урт, усны мандлаас 272 метр өндөр “Агваш” хэмээх арал бөгөөд тэрээр Хар-Ус нуурыг хойд урд гэсэн том жижиг хоёр хэсэгт хуваана. Энэ хоёр хэсэг нуурыг 50-100 метр өргөн, 20 гаруй километр урт “Лүн Юм” гэдэг нэртэй хоолой холбоно. Юмын хоолойд усны шувууд ихээр цуглардаг бөгөөд гангар хун өвөлждөг.

ЦАМБАГАРАВЫН БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗАР
///холыг.хэмнэлийг.найрсаг

Цамбагарав уул 4195 м өндөр мөнх цаст уул юм. Энэхүү Цамбагарав ууланд авиралт хийх болон явган аяллын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд тохиромжтой. Урьд цагт өөлд ястангууд Цамбагарав уулыг Цаст гэдэг байжээ. Нэгэн уран дархан хүн уулын өнгө байдалд  нийцүүлж бурхан бүтээгээд түүнийгээ Цамбагарав хэмээн нэрлэж, Цастын өвөр Жинст уулын оройд залснаас хойш Цамбагарав хэмээн нэрийджээ. Тахилгат уулынхаа үр жимс, ургамлыг хөнддөггүй байсан бөгөөд гар хүрвэл тусгай уншлага уншин авдаг байсан уламжлал саяхныг болтол хадгалагдаж байжээ. Цамбагарав уулын бүс нутгийн 111462 га газрыг 2000 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. Энэ уулыг улсын тусгай хамгаалалтанд авсан шалгаан нь 1-рт, мөс судлалын чухал ач холбогдолтой, 2-рт, ирвэсний хэвийн өсөлтийг хангах зорилготой.

МЯНГАН УГАЛЗАТЫН НУРУУНЫ БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗАР
///тэшүүрт.оныхоо.сууж

Монгол Алтайн нурууны нэгэн салбар бөгөөд энэ нуруунд аргаль угалзын
өлгий нутаг юм.

2002 онд байгалийн цогцолборт газрын ангиллаар улсын тусгай хамгаалалттай газарт авсан бөгөөд Алтай, Мөст, Цэцэг сумдын 303775 га газар нутгийг хамардаг. Ховд аймгийн Цэцэг сумын нутагт орших энэхүү нуруу нь Алтайн аргалийн тархалтын цөм нутаг бөгөөд ховор ургамал амьтан ихтэй, байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн газар нутаг учраас 2002 онд УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтанд авсан. 2020 оны тооллогоор 531 аргаль хонь тоологджээ. Төв Азийн (Гималайн нуруу, Төвд, Алтайн нуруу) уулархаг, өндөр бүс нутгаар амьдардаг хамгийн том зэрлэг хонь юм. Ховд аймгийн Цамбагарав, Байтагийн уул, Мянган угалзтын нуруу салбар уулсаар элбэг тархан амьдардаг. Аргалийг “Зэрлэг амьтан, ургамлын ховордсон төрөл зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенци”- ийн II (CITES) хавсралтад бүртгэгдэж, Монгол Улсын “Улаан ном”-д бүртгэгдсэн.

МӨНХХАЙРХАНЫ БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗАР
///халаад.талханд.эрчтэй

Булган, Сэнхэр, Үенч, Бодонч зэрэг томоохон голууд Мөнххайрхан уулаас эх аван урсдаг. Мөнххайрхан уулын газар нутагт хоёр нутагтан мөлхөгчдийн олон төрөл зүйл нэг дор оршдог 4 том тархац нутгийн нэг юм. Мөнххайрхан уул түүний орчмын газар нутгийг 2006 онд УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор байгалийн цогцолборт газрын ангиллаар улсын тусгай хамгаалалтанд авсан. Мөнххайрхан уулын ноён оргил нь 4362 метр өндөр бөгөөд мөнх цас мөсөн гол бүхий Монголын хоёр дахь өндөр оргил болно. Монгол Алтайн нурууны мөсөн голуудын дундаж зузаан нь 56 метр байдаг бол хамгийн их зузаан нь 130 гаруй метр хүрч тус орны гол мөрний нийлбэр урсацаас бараг 2 дахин, газар доорхи хөдөлгөөнт усны нөөцөөс 5 дахин их цэвэр усны нөөц хадгалагдаж байгааг судлаачид тогтоосон байна. Монголын баруун бүсэд унаган төрхөөрөө хадгалагдан ирсэн мөнх цаст сүрлэг уулс, хангай, говь хээр хосолсон үзэсгэлэнт байгаль, олон ястан, үндэстний үл давтагдах өвөрмөц ахуй, зан үйл, түүх, соёлын эртний дурсгалууд зэрэг дотоод, гадаадын жуулчид, байгаль, түүх-соёл, угсаатан зүй сонирхогчдыг татах ихээхэн нөөц боломж байна.

МАНХАНЫ БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ ГАЗАР
         ///үзүүлэн.тоноглол.удаалсан

Ховд аймгийн Манхан, Зэрэг, Дарви сумын Хар-Ус нуурын урд хоолойн тал юм. Манханы тал (Шаргын тал орно) нь дэлхийд ховордсон монгол бөхөнгийн газар нутаг учир 1993 онд улсын байгалийн нөөц газрын ангиллаар улсын тусгай хамгаалалтанд авсан.

Бөхөн (Saiga tatarica L) нь Евроазийн том хөхтөн амьтдын дотроос устах аюулд нэлээд өртөөд байгаа зүйлийн нэг. Дэлхий дээр соргог бөхөн (Saiga tatarica tatarica), монгол бөхөн (Saiga tatarica mongolica) гэх хоёр салбар зүйлийн бөхөн бий. Соргог бөхөн Зүүн өмнөд Европын тал нутгаас Дунд Ази, Казахстан, Халимагийн хуурай хээр, говийг хамран Монгол Алтайн баруун бэл хүртэлх уудам нутагт тархжээ. Харин монгол бөхөн Их нууруудын хотгорт хязгаарлагдмал хэмжээтэй нутагт байршдаг өөр хаа ч байхгүй Монголын уугуул амьтан юм. Монгол бөхөн (Saiga tatarica mongolica) нь дэлхийн байгаль, байгалийн нөөцийг хамгаалах олон улсын холбооноос (IUCN, 2002) гаргасан улаан номонд эмзэг гэсэн категорит, Зэрлэг амьтан, ургамлын ховордсон төрөл зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай олон улсын конвенцийн (Вашингтоны, CITES 1975, 1994) II хавсралт буюу хатуу чанд хяналтан дор худалдаалах амьтдын жагсаалтад, дэлхийн ховордсон 100 амьтны жагсаалтад тус тус бүртгэгдсэн. Монгол улсын хэмжээнд 1930 оноос эхлэн хуулиар агнахыг хориглон дархан цаазтай амьтны тоонд оруулсан, Монгол улсын “Улаан ном”-ын 1987, 1997 оны хэвлэл, 1995 оны шинэчлэн найруулсан “Амьтны аймгийн тухай хууль”-иар нэн ховор ангилалд оруулсан. Монгол бөхөн нь мялзан өвчин, хүнд хэцүү өвлийн уур амьсгалын нөлөөгөөр 3600 бодгаль болтлоо буюу 70 хувь хүртлээ буурсан боловч 2021 оны тооллогоор 8500 болж өссөн.

АЛТАН ХӨХИЙН БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ ГАЗАР
///суулаа.дамнах.сонголтыг

Байгаль орчны тэнцлийг хангах, унаган төрхийг хадгалах, хамгаалах болон байгалийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зорилгоор УИХ-ын 2010 оны 1-р сарын 14-ний 06 тоот тогтоолоор Алтан Хөхий уулыг байгалийн нөөц газрын ангилалд хамруулсан байна. Нутгийн ардууд Алтан Хөхий уулыг 1761 оноос хойш өнөөг хүртэл жил бүр тахиж ирсэн хамгийн эртний тахилгат уулын нэг юм. 2005 оны 3 дугаар сарын 30-нд Ерөнхийлөгчийн 44 дүгээр зарлигийг гаргуулан Алтан Хөхий уулыг төрийн тахилгатай уул болгожээ.

СУТАЙ ХАЙРХАНЫ БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ ГАЗАР
        ///наалт.элэгсэх.түлшээр

Ноён оргил Цаст богд нь д.т.д 4234 метр өндөр бөгөөд Сутай хайрхан уул 60 км сунаж тогтсон. Сутай уулын мөнх цаст оргилоос олон гол эх авч урсдагийн дотроос хамгийн үзэсгэлэнтэй нь улиас, бургас, хар модон төгөл ойтой. Монгол Улсын Их Хурлын 2019 оны 05 сарын 02-ны 41 дүгээр тогтоолоор Говь-Алтай, Ховд аймгийн дунд орших Төрийн тахилгат Сутай хайрхан уулыг байгалийн нөөц газрын ангиллаар улсын тусгай хамгаалалтад авсан.