Хүн чулуун хөшөө

Долоон нуурын хүн чулууд
Долоон нуурын хүн чулуу нь Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун тийш 22 км-т х.ө 460 07/ 427//, д.у 0910 31/ 243//-ын солбилцолд оршино.
Засч янзлаагүй хавтан чулуудыг ирмэглэн голыг нь жижиг чулуугаар дүүргэсэн 2.4х2.4 метр хэмжээтэй хашлагын зүүн талд тохойгоо хүртэл газарт зоолттой нэг хүн чулуу бий. Хөшөөний өндөр нь 77 см, мөрний өргөн 33 см, зузаан нь 15-17 см. Хүн чулууг шаргал өнгийн боржингоор хийсэн бөгөөд толгойн орой мөлгөр бөөрөнхий, малгай өмссөний шинж тэмдэггүй. Нүүр нь гонзгой бөгөөд хоёр хөмсгийг дугуйруулан урт шулуун хамартай нийлүүлэн үргэлжлүүлжээ. Нүдний гадуур хүрээ хийжээ. Махирласан живэр сахал, түүний дор уруулыг товойлгон дүрслээд амыг хонхойлж гаргажээ. Энгэр тал нь цулгуй, баруун гараар цээжний өмнө мөлгөр ёроолтой аяга бариад зүүн гараа тохойгоор бага зэрэг нугалан доош унжуулсан нь хутга, сэлмийн бариул буюу бүснээс барьсны аль нь болох нь тодорхойгүй. Учир нь энэ хэсэг газрын хөрсөнд булаастай байна. Баруун ханцуйны үзүүрт нарийн эмжээр гаргаад таван хурууг тод дүрсэлжээ. Үүнээс зүүн урагш 70  метр зайд 14 зэл чулуу байдаг.

Шуурхайн Хөх нуурын хүн чулуу
Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун зүг 25 км-т цаст Мөнххайрхан уулын зүүн хойт үзүүрээс 2-3 км зайтай хэсэгхэн тэгш талбайд, хэдэн хиргисүүрийн ойролцоо Түрэгийн үеийн тахилын нэг онгон буй нь засч янзлаагүй хавтгай чулуудыг газарт ирмэглэн суулгаж дөрвөлжлөөд дотор зайг том, жижиг чулуугаар дүүргэсэн 3х3.5 метр хэмжээтэй хашлага, түүний зүүн өмнө зоосон хүн чулуу зэргээс бүрдэнэ.
Хүн чулууг цайвар шаргал боржингоор босоо хүний өндөртэй үйлджээ. Хөшөөний өндөр нь 112 см, мөрний өргөн нь 42 см, зузаан нь доод хэсгээрээ 20 см, эрүү орчимд 33 см. Толгойн орой хавтгай, малгай дүрсэлсний шинж тэмдэг үгүй. Хөмсгийг дугуйруулан товойлгож хооронд нь нийлүүлээд доош хамрын хянга болгон үргэлжлүүлжээ. Махирласан живэр сахлыг дундаа тасархайтай хоёр хэсэг болгон дүрсэлж бяцхан товгор уруулын дунд амны хонхор гаргасан байна. Өргөн дүгрэг царай, шувтандуу эрүүтэй, хоёр чихийг тал саран хэлбэрээр товойлгож дүрслээд баруун чихэнд нь бөөрөнхий унжлагатай ээмэг зүүлгэжээ. Баруун гараар цээжнийхээ өмнө цомбон ёроолтой аяга барьж, зүүн гараар бүснээс зүүлттэй сэлмийн бариулаас атгасан байна. Ханцуйны хоёр үзүүрт нарийн эмжээр гаргасан агаад гарын хурууг тоо ёсоор тодорхой дүрсэлжээ. Дөрвөлжин ялтсан нарийн бүс бүсэлж зүүн ташаандаа хоёр оосроор сэлэм агсчээ.
Хөшөөний дүрслэл, эд юмс, онгоны байгууламжийн зохион байгуулалт зэрэг нь Түрэгийн үеийн дурсгал болохыг хөдөлбөргүй гэрчилнэ. Энэ нь манай оронд буй Түрэгийн хүн чулуун хөшөөдөөс хамгийн өндөрт байрлаж байна.

Доод Улаан говийн амны хүн чулууд
Мөнххайрхан сумын төвөөс урагш 3.5 км-т Дунд Сэнхэрийн голын баруун биеийн налуу эрэг болох Доод Улаан говийн аманд хүн чулуун хөшөө бүхий түрэгийн дурсгал бий.
Хөшөө нь х.ө 470 02/ 013//, д.у 0910 51/ 155//-ын солбилцолд д.т.д 2181 метрийн өндөрт байрлана. Засч янзлаагүй хавтгай чулуудаар дөрвөлжлөн хашлага хийж төв хэсэгт нь том, жижиг хайрган чулуугаар дүүргээд зүүн талд нь хүн чулууг босгожээ. Үүнээс зүүн урагш 85-90 м зайд 14 зэл чулуу цувуулан тавьжээ.
Хүн чулууг цайвар саарал боржингоор босоо хүний дүрс оруулан хийсэн байна. Ерөнхийдөө бүтэн боловч толгойн орой ба мөрний хэсэг хэлтрэн унажээ. Нүд нь огт мэдэгдэхгүй болж зөвхөн урт шулуун хамар, товойлгон дүрсэлсэн уруул мэдэгдэнэ. Доош хошууран унжсан зураасаар дээлийн зах дүрсэлжээ. Баруун гараа цээжиндээ авч аяга буюу хундага барьсан бөгөөд зүүн гараа бүснээс зүүсэн сэлмийн бариул дээр тавьжээ. Захаараа нарийн эмжээртэй бүс бүсэлж баруун ташаандаа дүгрэг хавтага болон шулуун хутга мэт зүйл унжуулжээ. Өндөр нь 102 см, өргөн нь 43 см, зузаан нь 30 см.