Хадны сүг зураг, бичээс

Долоон нуурын Улаан толгойн бичээс
    Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун зүгт 20 гаруй км зайд Долоон нуурын Улаан толгойн зүүн урд боржин чулуун хаданд гурван хэсэг бичээс бий. Бичээс нь х.ө 460 06. 320//, з.у 0910 30. 220//-ын солбилцолд оршдог.
Төв болон Дундад Азиар дэлгэрч байсан Христосын шашны Нэсторуудын хэрэглэж байсан эртний сири  бичиг болохыг тэмдэглэжээ.

Ямаан-Усны хадны зураг
Алтай, Үенч сумын нутгийн зааг Заагт уул, Алаг тэхт уулын хоорондох өндөр цавчим хадан хясаагаар зааглагдсан хавцлыг “Ямаан Усны хавцал” хэмээдэг. Уг хавцал нөмөр нөөлөг ихтэйгээс гадна хэсэг бусаг газарт булаг шандтай тул нутгийнхан ихэвчлэн хаварждаг байна. Хавцалд янгир ямаа усанд ирдэг жимтэй тул Ямаан-Ус хэмээх нэрэндээ их л зохицжээ.
Ямаан-Усны хадны зургийг анх Монгол улсын урлагийн гавъяат зүтгэлтэн, зураач М.Амгалан Алтай, Үенч суманд уран бүтээлийн ажлаар явж байх үедээ нутгийн хүмүүсээс дуулж, газарчлуулан очиж анхны хуулга хийжээ.
Ямаан-Усны баруун тийш харсан 10 орчим метрийн өндөр ханан хаданд түүхийн өөр өөр үед холбогдох зургуудыг нэлээд гүн хонхойлон сийлсэн нь 100 гаруй метрийн холоос маш тод харагдана. Зургууд нь хавцал дахь “Уран зургийн галерей”-г санагдуулна.

Цамбагаравын Хар хадны зураг
 Хар хадны зураг нь Ховд аймгийн төвөөс 90 орчим км зайд х.ө 480 31/ 889//, д.у 0910 05/ 036//-ын солбилцолд д.т.д 2025 метрийн өндөрт Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Цамбагарав уулын өвөр сугад оршдог.
Өгүүлэн буй зургууд нь уулын урд энгэрийн толигор хаданд 10 орчим метрийн өндөрт байрлана. Зургууд нь маш тод. Энэ хаданд өөр өөр үед холбогдох нэлээд тооны зураг бий. Үүнд: олон салаа эвэртэй буга, том эвэртэй янгир, тэмээ, үнэг, нохой, хуягт морин цэрэг зэрэг болно. Эдгээрийн дотроос хамгийн сонирхолтой нь хуягт морин цэргийн зургууд юм. Уг хаданд нийт 6 хуягт морин цэргийн зураг дүрсэлжээ.

Баатархайрханы хадны сүг зураг
Баатархайрханы хадны зургийг 1969 онд Монгол-Оросын археологичид илрүүлэн судалжээ. Энэ ууланд нэлээд тооны зураг байдаг бөгөөд эдгээр зургуудыг сийлэхдээ их төлөв биеийн ерөнхий тэгийг хүрээлэн цохисон байдаг байна. Судлаачид тэдгээрийг хүрэл зэвсгийн үед холбогдуулан үздэг.

Нүхэн өтөгийн хадны зураг
Манхан сумын нутаг Хойт Сэнхэрийн агуйгаас хойт зүгт 3 км орчимд Сэнхэрийн голын хойт этгээдэд Нүхэн өтөгийн ам өгсөөд нэгэн бууц бий. Түүнийг нутгийнхан “Нүхэн өтөг” гэж нэрлэнэ. Өтөгийн дээд талын хад болоод өтөгөөс доош үргэлжлэх жалгын зүүн талын наран ээвэр хаданд зураг зурсан байна. Нүхэн өтөгийн хадны зураг дундаа бага зэрэг тасалдалтайгаар 2 км орчим үргэлжилнэ. Хадны зураг нь х.ө 470 20/ 835//, з.у 0910 57/ 146//-ын солбилцолд д.т.д 1772 метрийн өндөрт байрлаж байна.
Нүхэн өтөгийн баруун талын элгэн хүрэн хаданд олон амьтдыг зуржээ. Уг хадан дээр зогсож буй янгир, түүнээс нэлээд зайтай жижиг янгирыг сийлжээ. Жижиг янгирын доод талд зогсож буй махчин амьтан, буга, үнэг, явж буй хүн, харайж буй хирсийн дүрсийг хонхойлон цохисон байна. Эдгээр зургаас нэлээд зайд хоёр жижиг янгир, үл мэдэгдэх амьтан, загварчилсан тэмээ, зогсож буй буга, гурван жижиг янгирыг хойш, урагш нь харуулан дүрсэлсэн байна.
Нүхэн өтөгийн хаданд бас морьтой хүн, мал тууж яваа хүн, бие биенийхээ өмнөөс нум сум харваж буй хүмүүс, тэмээ, чоно, бух, амаржиж буй хүнийг зурж сийлжээ. Энэхүү хадны зурагт дүрсэлсэн амаржиж буй хүний зураг нь Архангай аймгийн Чулуут голын хадны зурагт дүрсэлсэн амаржиж буй эхчүүдийн зурагтай адил байгаа нь сонирхол татаж байна.
Нүхэн өтөгийн хадны зургийн гол сэдвүүдийг хураангуйлбаас:
I: Овгийн байгууллын задрал
II: Ан ав
III: Мал аж ахуйн сэдэвтэй зургууд байна.
Нүхэн өтөгийн хадны дийлэнх зургууд нь он цагийн хувьд хүрэл зэвсгийн үед холбогдох бололтой. Чингэвч өгүүлэн буй хадны зургийн он цаг, дүр дүрслэл, утга зүйг цаашид гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай.